Ineens werkt een aanzienlijk deel van de Nederlanders thuis. Blijkt het onder lichte dwang toch relatief makkelijk te kunnen, door de middelen van tegenwoordig. Verandert er blijvend iets, of gaan we straks weer terug naar onze kantoortuinen?

Weet je nog, die video uit de jaren 90? Waarin aan voorbijgangers op straat werd gevraagd of ze al een ‘mobieltje’ hadden? Wat dacht de verslaggever wel niet. Ze hadden thuis een antwoordapparaat.

Stel je eens voor dat in die periode het coronavirus mondiaal rondwaarde. Dat in die tijd onze minister-president opriep om ‘zoveel mogelijk thuis te werken’. Dossiers onder de snelbinders, typemachine erbovenop. Een halve dag bellen om collega’s allemaal even te spreken zoals bij het koffiezetapparaat. Nadat je de eerste helft van diezelfde dag naar hun telefoonnummers in het telefoonboek zocht.

Ik chargeer een beetje, maar laat ons realistisch zijn: zonder de technologische middelen van nu hadden we waarschijnlijk een nog veel groter (economisch) probleem gehad. Door de communicatietechnologie en haar stormachtige ontwikkeling van de afgelopen decennia, kunnen we de boel nog redelijk draaiende houden wanneer de overheid ons vriendelijk doch dringend verzoekt niet meer naar onze werkplekken buitenshuis te gaan. Bepaalde sectoren daargelaten, uiteraard.

‘Technologie is mensen in de maag gesplitst’

Komt met dat besef ook een verandering in de manier waarop we ons werk blijven inrichten? Waar Mark Zuckerberg zijn nieuwe medewerkers bijvoorbeeld voorheen nog van 10.000 dollar bonus voorzag als ze dichtbij kantoor kwamen wonen, staat de oprichter van Facebook het ze ook na de lockdown toe om vanuit huis te werken. Goed voor het aantrekken van internationaal talent dat niet wil verhuizen én de productiviteit blijkt er niet onder te lijden. Over verscherpte druk en controle op zijn thuiswerkende medewerkers laat de Amerikaan gek genoeg niets los.

Wat is eigenlijk de impact van de combinatie van corona en technologie op de thuiswerk-toekomst en op ons?

Nieuwe vaardigheden

We beginnen met technologie op zich. Je zou bijvoorbeeld verwachten dat de IT business booming is. ,,De vraag wordt niet per definitie groter, maar wel anders’’, vertelt Nynke Jongstra, projectmanager bij Gronings IT-bedrijf Bossers & Cnossen (B&C). Die vraag gaat niet meer zozeer over implementatie van hardware en software. De nadruk ligt nu op gebruik, stelt Jongstra, die voor B&C ook het TechSavvy trainingsprogramma ontwikkelde om mensen digitaal vaardig te maken. ,,In het verleden was dat vooral iets om in voorop te lopen. Nu is technologie mensen in de maag gesplitst, dus vaardigheden om ermee om te gaan zijn een groot goed geworden.’’

Dat gaat overigens verder dan het juiste knopje weten te vinden om je microfoon te muten in een Zoomsessie. ,,Alleen knopjes kennen is niet meer voldoende; die kunnen binnen een half jaar veranderen. Het zijn tien technische kenniselementen, met onder andere basisniveau techkennis om de angst voor technologie te verminderen. Dat combineren we met 21ste eeuwse vaardigheden , zoals growthmin dset en cognitieve flexibiliteit.’’ Want dat de technologie er is en mensen het redelijk weten te gebruiken, is evident, stelt Jongstra.

Upgrades

Menigeen blijkt inderdaad de voordelen in te zien van thuiswerken. Althans, dat is een van de voorlopige conclusies van het grootschalige onderzoek dat hbo-instelling NHL Stenden uitvoert onder haar studenten en medewerkers, vertelt Aleid Brouwer, lector Betekenisvol Ondernemen. Samen met vier andere lectoraten onderzoekt ze onder andere de psychische, emotionele en fysieke impact van thuiswerken door de coronacrisis.

‘Het mes snijdt dus aan twee kanten: doordat we meer thuiswerken, kan dat steeds beter’

,,Mensen die van tevoren dachten ‘online is niks’, zien toch wel voordelen in thuiswerken en online communiceren’’, aldus Brouwer. Vergaderingen zijn korter en efficiënter, bijvoorbeeld. ,,Mensen wennen eraan. En op lange termijn is het ook best wel nuttig dat je niet meer voor één vergadering van Emmen naar Leeuwarden moet, bijvoorbeeld.’’

Alleen al in de afgelopen drie maanden schoot Microsoft meer updates de wereld in dan ze in de eerste helft van 2019 deden, weet Jongstra (B&C). ,,Die maken dat het hele concept van online samenwerking en locatie-onafhankelijk werken flink verbeterd is.” Het mes snijdt dus aan twee kanten: doordat we meer thuiswerken, kan dat steeds beter. ,,Het heeft ook een nadeel. Je zag bij Netflix bijvoorbeeld dat de kwaliteit van beeld werd teruggebracht, omdat er zo’n hoge belasting was. Dat geldt ook voor andere applicaties.”

Beleving

Een andere, noodgedwongen trend die vermoedelijk aanhoudt is het digitaliseren van evenementen. ,,Nu we weten dat het ook zo kan. Het kan niet alles vervangen, maar het idee van minder reizen is noodzakelijk geworden’’, aldus lector Brouwer.

Dat herkent ook Linda Drenth, mede-eigenaar van Smart Camels event design en Grand Café Z in Leeuwarden. Ze zag in één klap de omzetten grotendeels wegvallen, zowel van Smart Camels als Grand Café Z. ,,Dat was wel even schrikken.’’ Een weekje hadden ze naar eigen zeggen nodig om een nieuwe draad op te pakken. In eerste instantie met een nieuwe streamingdienst. Het mislukte. ,,We streamden vanuit live events al videoproducties. Maar iedereen in Noord-Nederland schoot op digitale events, dus daar kwam weinig respons op.’’

‘Als mens ben je gemaakt voor relaties en die bouw je live’

Dat een crisis creativiteit van ondernemers ten goede kan komen, geldt ook voor Smart Camels. ,,We hebben een grandcafé met mooie ruimtes, een magazijn vol decoratie en meubilair voor events, alles voor video-productie en de juiste mensen. Dat samengesmolten werd StudioZ.’’ Geen technische studio, aldus Drenth. Wel een plek voor webinars, talkshows, online events en beurzen. ,,Evenementen gaan over beleving. Dat brengen wij terug in het digitale. De setting en het concept waar je normaal door verrast wordt op locatie.’’

Want er blijft inderdaad vraag naar evenementen, hetzij online, hetzij in kleiner comité dan voorheen. En dat vergt ontwerpen. Waar dat overigens voorheen een ver-van-mijn-bedshow leek, met al die techniek. ,,Alle nieuwste techniek en software zitten erachter, maar wel visueel aantrekkelijk’’, vertelt Drenth. ,,En als je het aan de achterkant goed inregelt, kan iedereen meedoen.’’ Al hoopt ze voor de toekomst wel op een meer hybride model. ,,Dat die technologie blijft, geloof ik wel. Maar als mens ben je gemaakt voor relaties en die bouw je live.’’

Spanningsboog

Er gelden digitaal wel andere wetten dan in de echte wereld. Digitaal trainen is veel lastiger, weet Nynke Jongstra van B&C. ,,Je mist signalen uit de groep en je moet veel meer uitleg geven, bijvoorbeeld. Het vergt veel meer voorbereiding. En de aandacht verzwakt sneller.’’ Voor evenementen is dat niet anders, aldus Drenth. ,,De zendmomenten moeten vrij kort, hooguit een kwartier, omdat de spanningsboog echt korter is.’’

Ook uit het onderzoek van Aleid Brouwer blijkt dat thuiswerkers vooral sneller moe zijn, zeker na videovergaderingen. ,,Daarna moet je eigenlijk een pauze nemen, even een rondje lopen. In je fysieke werkomgeving doe je dat in een natuurlijk proces, bijvoorbeeld omdat een vergaderruimte op een andere verdieping zit.’’ Thuis is de afstand naar het koffieapparaat bovendien veel kleiner.

En dat praten bij het koffieapparaat, waar je na een vergadering snel nog even iets aftikt: weg. De kennis die onzichtbaar rondwaart in de kantoortuin: niet beschikbaar. Wat doet dat met je? ,,Natuurlijk ga je voor fysiek’’, stelt Brouwer. ,,Er is betere interactie, maar niet per se altijd noodzakelijk. Het hangt af van je doel. Dat vergt een heroriëntatie.’’

Herschikking

Er zijn inmiddels al ondernemers, ook in het Noorden, die afscheid nemen van hun kantoorpanden. Benjamin Derksen, bijvoorbeeld, van het Groningse Frank, zegde de huur op van zijn pand omdat ‘thuiswerken wel goed bevalt’. Stef van der Ziel (Jet-Stream, Groningen) neigt naar dezelfde stap, al loopt z’n huurcontract in de Groningse MediaCentrale nog anderhalf jaar. ,,We zijn een procesbedrijf en werken relatief weinig projectmatig. Wat ons bedrijf doet gebeurt niet op kantoor. Natuurlijk wil ik dat mijn medewerkers een gave plek hebben. Al kwamen ze zelf met de suggestie over het kantoor opzeggen.’’

Er zijn zoveel opties, anders dan geld in muren gooien, vindt Van der Ziel. ,,Die stenen zorgen niet voor innovatie. Het is een andere situatie nu. Mensen hebben geleerd dat voor een deel thuiswerken goed werkt. Je bent gek als je er niet over na gaat denken als ondernemer.’’

Opvallend genoeg voert hij een streng regime over contact. ,,In het begin wilde ik elkaar drie keer per dag spreken via video-calls. Inmiddels is dat twee keer.’’ Waarom de controle? ,,Ik wil niet dat mensen in pyjama achter de computer kruipen. Je hebt privé en werk, dat kan door elkaar gaan lopen.’’

Dat lijkt in eerste instantie haaks te staan op de bevindingen van het onderzoek van Aleid Brouwer bij NHL Stenden Hogeschool. ,,Fysieke controle is minder nodig, het ‘je moet gezien worden en uren maken’. Nu zie je dat thuiswerken absoluut geen effect heeft op het afmaken van taken.’’ Na doorvragen blijkt dat Van der Ziel andere intenties heeft dan controle op werk. ,,Ik wil weten of ze lekker in hun vel zitten. Mensen kunnen in een isolement raken.’’

Welzijn

Ja, hij maakt zich ook zorgen. ,,De keerzijde van kantoor opzeggen is het sociale gemis. Daarom ben ik zo gebrand op die call.’’ Het plan is ook om elke vrijdag een bier-en-bitterballen-borrel te doen, met elkaar op kantoor op gepaste afstand, vertelt Van der Ziel. ,,De beste ideeën ontstaan trouwens ook daar, wanneer je niet aan het werk bent.’’ Benjamin Derksen kondigde aan ook naar zo’n borrelplek op zoek te gaan.

De zorgen zijn terecht, merkt de lector Betekenisvol Ondernemen op. Het welzijn van medewerkers is in deze tijden belangrijker dan ooit. ,,Human capital is niet meer alleen een economische rekenfactor. Met klachten gerelateerd aan hoge werkdruk krijgt iedereen nu direct te maken’’, legt Brouwer uit. ,,Het gemis aan sociale interactie is niet voor iedereen positief. Het is bovendien niet onproductief om sociale interactie te hebben.’’ Het op kantoor elkaar van het werk houden is dus eigenlijk best nuttig.

Sociale controle is ook belangrijk als thuiswerken goed gaat. Of lijkt te gaan. ,,Er zit geen begrenzing aan wanneer je werkt. Ik ontvang veel meer mails van collega’s in het weekend en de avond’’, vertelt Brouwer. De kans bestaat dat je daardoor geen tijd overhoudt om te ontspannen, omdat je bijvoorbeeld overdag voor je kinderen zorgt. We weten inmiddels allemaal waar dat toe kan leiden.

Best ingewikkelde problematiek, vindt Brouwer. Thuiswerken komt niet ieders productiviteit ten goede. ,,Er zijn oneerlijke verschillen. Mensen zonder dagelijkse extra zorgtaken gaan als een tierelier. Voor anderen is het heel moeizaam om alle ballen in de lucht te houden.’’ Ze pleit voor een kritische blik op werk. ,,In hoeverre is het verdelingsmodel nog eerlijk? Kunnen er taken worden gedeeld?’’ Toegegeven, randvoorwaarden hadden ook voor de coronacrisis invloed op iemands carrièreperspectief. ,,Maar nu is het versterkt. Dat heeft op lange termijn veel meer effect, zowel persoonlijk als zakelijk.’’

Resetknop

Experts zijn het er wel over eens dat hoe langer iets duurt, hoe minder geneigd we zijn terug te keren naar wat daarvoor was. ,,En wat ook helpt: hoe langer werkgevers eraan wennen dat dit heel goed kan. Online wanneer mogelijk, offline wanneer noodzakelijk’’, stelt Brouwer. Er zullen bedrijven zijn waar alles zoveel mogelijk bij het oude blijft. Anderen grijpen de huidige omstandigheden aan om een totale heroriëntatie van bezig- en omstandigheden te doen, zoals Facebook, Frank en JetStream.

,,De mens is in meer of mindere mate per definitie tegen verandering. Maar, als die geforceerd wordt zijn we kennelijk in staat een antwoord te formuleren. Er is een soort resetknop ingedrukt’’, vat Nynke Jongstra (B&C) samen. Ze blijft voorzichtig in haar verwachting in hoeverre de combinatie technologie en corona blijvende impact heeft op onze werktoekomst. En of deze impact positief is. ,,Het hangt niet af van of het wel of niet mogelijk is, maar van de keuzes die we zelf maken. Daarom is het zo belangrijk om als mens het vermogen te ontwikkelen om te sturen op technologie, in plaats van je te laten leiden door technologie. Als we de keuze maken om het anders te doen, de positieve kansen van thuiswerken benutten, dan kunnen we ten positieve een blijvende impact creëren.’’

Thuiswerken: wat mag wel en niet?

Mag je zomaar je kantoor opzeggen en je medewerkers verplichten thuis te werken? En mag je tegen je baas zeggen dat je nog zo min mogelijk naar kantoor komt? Advocaat arbeidsrecht Tom Nicolai, van Yspeert Advocaten in Groningen, legt uit.

,,In een aantal sectoren pakt thuiswerken positief uit. Het is ondernemers eigen om in te spelen op de nieuwe mogelijkheden die ontstaan. Het uitgangspunt is dat een ondernemer de beleidsvrijheid heeft om zijn organisatie in te richten zoals hij wenst. Uiteraard doet een ondernemer er verstandig aan om hierover met werknemers in gesprek te gaan. Niet iedereen zit erop te wachten om zijn verdere carrière thuis te werken. Maar, uiteindelijk bepaalt dus de ondernemer hoe hij de organisatie wil inrichten. Is dat vanuit huis werken, dan ben je daar als werknemer toe verplicht. Een werkgever is op grond van de Arbeidsomstandighedenwet wél verplicht om zorg te dragen voor een veilige werkplek en zal de kosten voor de inrichting daarvan voor zijn rekening moeten nemen.

Indien een werkgever werknemers weer oproept om op kantoor te komen werken, dan mag je als werknemer ervan uitgaan dat je werkgever maatregelen heeft genomen die veilig werken in de huidige omstandigheden (conform de richtlijnen van de overheid) mogelijk maken. Als dat het geval is, ben je als werknemer verplicht om te verschijnen. Als je voorheen altijd op kantoor hebt gewerkt en de werkgever beslist dat je dat weer gaat doen, dan zal je naar kantoor moeten. Thuiswerken is geen recht van een werknemer en is dus niet afdwingbaar. Je kunt je werkgever wel verzoeken om thuis te mogen werken, maar er bestaat geen wettelijke verplichting voor een werkgever om dat onder bepaalde omstandigheden toe te staan.’’

Foto’s: Pepijn van den Broeke